Ik weet niet meer precies wanneer de term voor het eerst tegenkwam, maar hij maakte direct indruk. Misschien komt het door de alliteratie. Misschien door de betekenis van de twee woorden.
‘Nacht und Nebel’, ook wel: Nacht en Mist.
Het is de benaming voor een groep gevangenen tijdens de Tweede Wereldoorlog. En is daarmee een van de vele trucjes van de nazi’s om mensen te kleineren en zowel lichamelijk als mentaal, te slopen. De nazi’s waren gek op hiërarchie. In Duitsland, in Europa maar ook in het gevangeniswezen. Er waren niet alleen strenge scheidslijnen tussen de gevangenen en de bewakers, maar ook tussen de gevangen onderling.
Helemaal bovenaan de ladder stonden de Duitse criminelen. Dit is misschien wel de enige groep gevangenen die vanwege de juiste redenen achter slot en grendel zat, maar zij genoten vaak allerlei privileges en hadden de beste positie.
Naast de criminelen werden door de nazi’s steeds meer andere gevangenen achter slot en grendel gezet. Er zaten mensen vast op basis van hun geaardheid, afkomst, politieke voorkeur of kleine vergrijpen, zoals luisteren naar de radio. En er waren de verzetsstrijders, de Nacht und Nebel gevangen.
De Nacht und Nebel gevangenen kregen een andere aanpak. Nacht und Nebel betekende absolute eenzaamheid. Deze gevangenen verdwenen van de aardbodem, wat betekende dat ze zelfs nauwelijks contact hadden met de bewakers. Deze gevangenen zaten continu in eenzame opsluiting en er werd niet gesproken tijdens het uitdelen van maaltijden of legen van vuile emmers. NN-gevangenen werden gebroken door pesterijen en structurele ondervoeding, bijvoorbeeld door maaltijden over te slaan omdat er te hard werd gepraat in de vleugel.
Het was een straf bedoelt niet alleen om de verzetsstrijders zelf te straffen, maar ook hun familie, vrienden en mede-verzetsstrijders in Nederland. Door de gevangenen de verstoppen voor de buitenwereld en hun familie en dierbaren in angst en onzekerheid achter te laten, hoopten de Duitsers uiteindelijk het verzet en de weerstand te kunnen breken. Op 7 december 1941 brengt Hitler een maatregel uit waarin hij zegt dat alle verzetsstrijders moeten verdwijnen om de Duitsers te beschermen. Dit wordt Nacht und Nebel.
Henriette Roosenburg is een Nederlandse verzetsstrijder die zo’n acht maanden vastzat in Duitse gevangenissen. In die tijd mag ze in totaal drie keer douchen. Ze omschrijft het gevangenisleven in die periode in haar boek.
‘Het gevangenis bestaan was uitermate eentonig voor de NN’ers. Een hard, langdurig bel om half zes ‘s ochtends kondigde aan dat het tijd was om op te staan. Ongeveer een half uur later kwam er dan een bewaakster aan, zij opende een cel, liet er twee gevangenen uit komen; een met een emmer, de ander met de waterkan. Deze twee staken over naar de wasruimte aan de andere kant van de vleugel, leegden de emmer, vulden de kan en keerden terug. Een tweede bewaakster hield toezicht op de wasruimte, zodat we daar geen briefjes voor andere gevangen konden achterlaten.’
Daarna beschrijft ze hoe om acht uur het ontbijt wordt langs gebracht. Wat bestond uit koffie, een brouwsel van dennenappels en geroosterd gerst, of thee, soort kruidenmengsel. Om negen uur gingen ze aan werk. Om twaalf uur soep van geraspte koolraap en water. Waarbij de NN’ers als laatste te eten kregen, waardoor er op de meeste dagen te weinig over was.
Om vier uur kregen ze twee sneden brood, met een klein beetje surrogaat jam, kwark, suiker of een heel enkele keer reuzel. Om zeven uur moesten de emmers weer geleegd worden en dan was het tijd voor de nacht.
Als de Nacht und Nebel gevangenen mochten luchten, eens in de zoveel weken, werden alle ramen verduisterd. Zodat niemand vanuit de gevangenis de gevangenen op de binnenplaats zag, of andersom. Er mocht absoluut geen contact zijn. Het was een gruwelijke straf, die zelfs de sterkste mannen en vrouwen sloopten.
Tijdens mijn onderzoek kom ik een quote tegen van Eduard Veterman, een verzetsstrijder die lang vastzit. Hij zit een tijd in Scheveningen in eenzame opsluiting en wordt op een dag op transport gezet. Hij schrijft dat hij hoopt naar een kamp gaat, ondanks dat hij weet dat een kamp geen goed teken is, maar het verlangen naar buiten, frisse lucht, daglicht en misschien zelfs weer een mens zien is te sterk.
